Có được sách trong tay, tôi đọc một mạch say mê. Càng đọc, tôi càng cảm nhận sức hút kỳ lạ của cuốn sách, dù nó không phải một tiểu thuyết trinh thám hay tương tự như thế. Có lẽ, điều làm nên sự cuốn hút ấy là vì trong cuốn sách hội tụ những gương mặt lớn của thời đại, những bậc danh hiền tiêu biểu của đất Nghệ mà chúng ta đã từng ngưỡng vọng; bởi phần lớn trong số họ là những người mà ta từng được gặp, được nghe giảng, được đọc qua báo chí, sách vở hay nghe kể lại.
Cuốn sách mở đầu với Chủ tịch Hồ Chí Minh, tiếp đến là các bộ trưởng, tướng lĩnh, văn nghệ sĩ, giáo sư, tiến sĩ, bác sĩ, nhà ngoại giao, doanh nhân…, tất cả đều là những người con xứ Nghệ nổi tiếng, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong tiến trình phát triển của dân tộc. Trong số 52 nhân vật được giới thiệu, đã có 40 người khuất bóng, 12 người vẫn đang tiếp tục cống hiến cho đất nước; trong đó, người nhiều tuổi nhất là Anh hùng Lực lượng vũ trang Nhân dân, Trung tướng Nguyễn Quốc Thước (1926), còn người trẻ nhất là Kiến trúc sư Hoàng Thúc Hào (1971).
Nhà báo, chủ biên Nguyễn Như Khôi cùng các tác giả đã khiêm tốn đặt tên sách là Người xứ Nghệ, chứ không chọn cái tên Những người nổi tiếng xứ Nghệ hay tên nào đó tương tự. Có lẽ ông đã đắn đo, cân nhắc, bởi không muốn “đao to búa lớn”, vì bản thân từng câu chuyện, từng nhân vật trong sách đã rất nổi tiếng.
Điều quý giá là Người xứ Nghệ không hư cấu mà khắc họa những nhân tài cụ thể của xứ Nghệ, những cuộc đời thật, rất gần gũi với mọi người, qua lời kể của người thân trong gia đình, hoặc qua những cuộc gặp gỡ, trao đổi trực tiếp của nhà văn, nhà báo với nhân vật. Qua đó, ta thấy rõ hơn chân dung những người con xứ Nghệ, ngoài những phẩm chất chung của người Việt Nam, họ còn mang trong mình những đặc tính, sắc thái riêng của vùng miền, cũng như sự phấn đấu, rèn luyện, ý chí quyết tâm, sự hy sinh dâng hiến và những công lao to lớn của người xứ Nghệ đối với đất nước, dân tộc. Đây là một ấn phẩm đặc biệt, nhằm tôn vinh, tri ân và khắc họa sâu sắc những phẩm chất cao quý của con người xứ Nghệ.
Cốt cách người xứ Nghệ: từ khắc nghiệt thiên nhiên đến tinh thần hiếu học
Xứ Nghệ là vùng đất có khí hậu khắc nghiệt: nắng lửa, mưa bão triền miên, đất đai cằn cỗi, mùa màng dễ mất trắng. Để tồn tại và phát triển, con người nơi đây buộc phải kiên cường, gan góc, vượt qua thử thách. Chính hoàn cảnh ấy đã hun đúc nên cốt cách đặc trưng: mộc mạc mà kiêu hùng, chịu thương chịu khó mà giàu nghị lực, khắc khổ mà phóng khoáng, nghèo khó nhưng ham học và khát vọng vươn lên.
Sống giữa thiên nhiên khắc nghiệt, người Nghệ xem học là con đường vượt nghèo và rèn người, chứ không phải để “làm quan”. Nếu có làm quan, thì cũng chỉ để phụng sự quốc gia. Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc - thân phụ Chủ tịch Hồ Chí Minh - từng răn dạy: “Vật dĩ quan gia vị ngô phong dạng” (Không lấy phong cách nhà quan làm phong cách nhà mình), vì cho rằng “Quan trường thị nô lệ trung chi nô lệ, hựu nô lệ” – Quan trường là nô lệ trong đám nô lệ, càng nô lệ hơn. Từ tinh thần ấy, các con cụ đều chọn con đường cứu dân, cứu nước, không màng danh lợi – trong đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh là tấm gương tiêu biểu nhất.
Ông Tạ Quang Bửu cũng vậy – sau khi tốt nghiệp ở Pháp năm 1934 trở về Huế, ông không nhận chức quan mà chọn nghề dạy học. Trước đó, ở thế kỷ XIII, Trạng nguyên Bạch Liêu (1236–1315, quê Yên Thành, Nghệ An) - người đỗ trạng nguyên đầu tiên của xứ Nghệ - cũng không ra làm quan mà ở nhà phụng dưỡng cha mẹ, dạy chữ, bốc thuốc cứu người.
Từ xa xưa, đất Nghệ được xem là vùng đất học. Truyền thống ham học, hiếu học đã ngấm vào nếp sống, nếp nghĩ của người dân nơi đây. Dẫu chỉ có củ sắn, củ khoai, người Nghệ vẫn dốc sức cho con cái học hành thành tài. Hiếu học đã trở thành phẩm chất nổi trội - một hằng số trong văn hóa và tính cách người Nghệ. Karl Marx từng khẳng định: “Con người là tổng hòa của những quan hệ xã hội”. Chính hoàn cảnh khắc nghiệt ấy đã sản sinh nên những con người mang tính cách riêng biệt, và sự cộng hưởng của họ đã tạo nên bản sắc riêng của vùng đất này - bản sắc Nghệ.
Cách dạy con của cha mẹ xứ Nghệ cũng thật rõ nét ngay từ thuở lọt lòng, chỉ mong con nên người:
Ru con con ngủ à ơi,
Trông cho con lớn nên người khôn ngoan,
Làm trai gánh vác giang san,
Mẹ cha trông xuống, thế gian trông vào…
Qua lời ru, người xứ Nghệ không chỉ ru con vào giấc ngủ, mà còn truyền vào tâm hồn con trẻ lòng biết ơn, chí khí làm người, coi công danh là để báo hiếu mẹ cha, đồng thời cũng là đền nợ nước non.
Hình ảnh ông đồ Nghệ và con cá gỗ là những minh chứng sống động cho tinh thần hiếu học và ý chí vươn lên của con người nơi đây. Dù họ xuất thân trong gia đình nghèo về vật chất, nhưng không nghèo tri thức, họ luôn ý thức vươn lên để làm chủ tri thức, kiến thức và vận mệnh của mình. Nhờ vậy, từ vùng nắng gió này đã bước ra nhiều cá nhân xuất sắc, có tầm ảnh hưởng lớn đối với thời đại và lịch sử dân tộc.
Mảnh đất đã sản sinh những danh nhân, anh hùng, trí thức lớn, làm rạng danh đất nước
Thật xúc động và tự hào khi đọc những trang viết về Bác Hồ kính yêu, một tâm hồn rất Nghệ, của PGS.TS, nhà văn Nguyễn Thế Kỷ. Ông đã ấp ủ suốt 20 năm để sưu tầm, nghiên cứu, phân tích tư liệu, hoàn thành bộ tiểu thuyết sử thi nổi tiếng, về toàn bộ cuộc đời của Bác Hồ: Nước non vạn dặm, ra mắt vào dịp kỷ niệm 135 năm ngày sinh của Người. Trong Người xứ Nghệ, ông viết: “Những gì đã tạo dựng, hun đúc nên thiên tài Hồ Chí Minh – Anh hùng giải phóng dân tộc, Nhà văn hóa kiệt xuất? Tại sao trong con người Hồ Chí Minh lại kết hợp hài hòa, phong phú, bền chặt nhiều phẩm chất cao quý đến như vậy?”
Tìm đâu trong lịch sử nhân loại hình ảnh một vị Chủ tịch nước sống giản dị, khiêm nhường, hòa mình vào đời sống Nhân dân? Đó chính là chất quê riêng có trong một tâm hồn lớn. Bác Hồ được sinh ra ở vùng quê giàu truyền thống văn hiến, nơi phát tích nhiều nền văn hóa cổ, thường xuyên đối mặt với giặc giã, thiên tai; trong khổ đau vẫn gan góc, trong mất mát vẫn kiên cường, trong đói nghèo vẫn “đói sạch, rách thơm”, và cuộc đời của Người đã “làm rạng rỡ non sông ta, đất nước ta.”
“Tình yêu quê hương, khí phách, tâm hồn người Nghệ đã trở thành cốt cách Hồ Chí Minh. Từ tâm hồn Nghệ ấy cung với sự mẫn cảm của thiên tài đã giúp Người tiếp thu tinh hoa văn hóa các vùng miền trong nước, tinh hoa văn hóa nhân loại và hình thành nên tâm hồn, trí tuệ Việt Nam, một con người Việt Nam đẹp nhất - Hồ Chí Minh.”
Tiếp đến là chân dung chí sĩ cách mạng Hồ Tùng Mậu, người cán bộ lão luyện, người trợ thủ tận tụy, người anh em chí thiết của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đầu năm 1920, khi thoát ly tìm đường cứu nước, ông đã nhắn nhủ với gia đình với nghĩa khí đầy chất Nghệ: “Con đi làm việc nước cũng là để báo hiếu với gia đình”. Rất đau lòng, không chỉ ông mà người con trai duy nhất của ông, nguyên Phó Bí thư Tỉnh ủy Nghệ An cũng hy sinh trên đường công tác. Bốn đời trong gia đình liệt sĩ Hồ Tùng Mậu đều hy sinh vì nước, xứng đáng được khắc ghi trong sử xanh.
Trong số nhiều vị tướng xuất thân từ đất Nghệ, Người xứ Nghệ giới thiệu ba vị “trí dũng song toàn”: Đại tướng Chu Huy Mân, Thiếu tướng Hoàng Đan, và Trung tướng Nguyễn Quốc Thước. Họ là những nhà quân sự tài ba của Quân đội nhân dân Việt Nam, “đánh Nam, dẹp Bắc”, văn võ song toàn, sáng ngời phẩm chất người cộng sản, suốt đời cống hiến và hy sinh. Cái chất cách mạng trong tâm hồn, sự giản dị trong sinh hoạt, sự kiên trung và đậm tình quê hương đã tạo nên hình tượng những người con xứ Nghệ chân thực và cao đẹp.
Trong Người xứ Nghệ chúng ta còn được biết đến 7 chính khách rất nổi tiếng là những bộ trưởng, phó thủ tướng như Bộ trưởng Nguyễn Duy Trinh; Bộ trưởng, nhà đại trí thức Tạ Quang Bửu; Bộ trưởng Trần Quốc Hoàn; Phó Thủ tướng Nguyễn Côn; Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Cầm; Bộ trưởng Trương Đình Tuyển; Bộ trưởng Tạ Quang Ngọc, và ông Nguyễn Đình Lương, người đã hơn 20 năm đàm phán thành công các hiệp định kinh tế với hàng chục quốc gia trên thế giới. Đặc biệt, gian nan nhất là đàm phán với Hoa Kỳ suốt 5 năm để ký Hiệp định BTA; và ông luôn mang theo mình chiếc điếu cày xứ Nghệ; ông từng cho rằng, nếu không sinh ra từ vùng đất nắng gió xứ Nghệ, không được rèn giũa bản lĩnh trong sự kiên cường, khó nhọc ngày ấu thơ, chắc chắn, ông khó lòng vượt qua tầng tầng khó khăn để đi đến cuối con đường.
Còn lại là 39 gương mặt xuất sắc khác, gồm nhà khoa học, nhà giáo, nhà văn, nhà báo, bác sĩ, doanh nhân… Đọc đến nhân vật nào ta cũng đều vô cùng cảm phục, ngoài trí tuệ, họ còn mang đức tính, cốt cách của con người xứ Nghệ, với trái tim khát vọng đầy nhiệt huyết cống hiến, để đạt được thành công trong lĩnh vực của mình. Mỗi nhân vật mang một dấu ấn riêng, một cá tính riêng, nhưng khi đặt cạnh nhau lại trở thành một tổng thể hài hoà, toát lên mạch nguồn chung xứ Nghệ: tài hoa, bản lĩnh kiên cường và tinh thần không lùi bước. “Đó chính là sức mạnh của người Nghệ cũng là sức mạnh của người Việt, đủ mạnh để vượt khó, đủ mềm để yêu thương, đủ kiên định để hướng tới tương lai văn minh và thịnh vượng”.
Một nét nổi bật của tính cách Nghệ nữa là sự trung thành, kiên định với con đường đã chọn. Giáo sư Nguyễn Xiển, người suốt đời ngưỡng mộ và trung thành với tư tưởng Hồ Chí Minh, từng nói ngắn gọn mà chan chứa niềm tin và lòng tận tụy: “Bác Hồ bảo gì, tôi làm nấy.” Anh hùng Lao động Thái Hương cũng vậy, bà luôn ghi tâm khắc cốt câu nói của Bác Hồ: “Việc gì có lợi cho dân ta phải hết sức làm, việc gì hại đến dân ta phải hết sức tránh.”
Và khi khép lại trang cuối cùng, người đọc không khỏi tự hào về mảnh đất xứ Nghệ, nơi thiên nhiên khắc nghiệt đã sinh ra biết bao danh nhân lỗi lạc, anh hùng hào kiệt, nhà khoa bảng, nhà văn, nghệ sĩ… Mảnh đất ấy vẫn luôn bừng sáng những tâm hồn bất diệt, vừa cứng cỏi, vừa tài hoa, vừa mộc mạc mà tinh tế.
Cuốn sách mang đậm giá trị văn hóa – tinh thần
Người xứ Nghệ do Phó Chủ tịch HĐND tỉnh Nghệ An, Nhà báo Nguyễn Như Khôi chủ biên, cùng các cộng sự là Nhà báo, Nhà thơ Nguyễn Sĩ Đại và Nhà văn Bùi Ngọc biên soạn. Cuốn sách không chỉ dừng lại ở việc giới thiệu tiểu sử hay thành tựu của từng nhân vật, mà còn là những lát cắt chân thực, đầy xúc cảm về cuộc đời, tính cách, lý tưởng của họ. Mỗi bài viết là một tấm gương phản chiếu sinh động, giúp người đọc cảm nhận rõ “chất Nghệ” - kiên cường, nghĩa tình, hiếu học và nhân hậu - ẩn sâu trong từng câu chuyện đời, từng lựa chọn và từng nỗ lực của những con người ấy.
Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan, người con của vùng sen hồng Đồng Tháp, trong lời giới thiệu cuốn sách đã nhấn mạnh: “Đây là cuốn sách để đọc chậm, nghĩ sâu, để lòng mình mềm ra mà cũng thẳng hơn, bền hơn. Để mai này khi kể về quê hương, ta có thể nói rằng: Có một mùa mang tên “mùa nhân cách”, nở ra từ những trang sách như thế này”.
“Cuốn sách này không chỉ là vinh danh, mà như một chuyến trở về. Về với cội nguồn, với những người đã gieo hạt đầu tiên để hôm nay ta có bóng cây rợp mát. Mỗi nhân vật trong sách như một ngọn lửa, góp vào ánh sáng chung, soi tỏ bản lĩnh, cốt cách, trí tuệ và nghĩa tình của người Nghệ. Đó là phẩm chất kiên trung, hiếu học, dẻo dai, chịu thương chịu khó, sáng tạo và giàu nghĩa nặng tình sâu”.
Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương, Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học nghệ thuật trung ương, PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ nhận xét: “Cuốn sách sẽ là nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho lớp trẻ. Trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhiều thách thức, việc soi vào những tấm gương của người đi trước giúp thế hệ trẻ thêm tin tưởng vào con đường mình chọn, thêm kiên định với ước mơ và lý tưởng. Đây chính là thông điệp mang tính “di sản tinh thần” mà cuốn sách để lại: Khơi nguồn tự hào để hun đúc niềm tin và trách nhiệm cho thế hệ hôm nay và mai sau”.
Người xứ Nghệ, cuốn sách đem lại nhiều cảm xúc tự hào cho người đọc, mỗi người sẽ có những cảm nhận riêng về cuốn sách, nhưng cảm nhận chung là giá trị văn hóa, tinh thần lớn lao mà cuốn sách mang lại. Người xứ Nghệ là cuốn sách viết lên những bài học quý giá dành cho mọi lứa tuổi, nhưng đặc biệt dành cho thế hệ tương lai của đất nước, những người đang đứng trước những thách thức trong thời đại khoa học công nghệ mới, để phấn đấu vươn lên làm chủ vận mệnh của đất nước.
Người xứ Nghệ là cuốn sách thấm đẫm giá trị văn hóa và tinh thần, tôn vinh những con người đã góp phần làm rạng danh quê hương, đất nước. Đó không chỉ là câu chuyện về những nhân vật tiêu biểu, mà còn là hành trình gìn giữ và lan tỏa bản lĩnh, trí tuệ, nghĩa tình – những phẩm chất đã tạo nên bản sắc xứ Nghệ. Cuốn sách là nguồn cảm hứng để mỗi người soi mình, trân trọng cội nguồn và nuôi dưỡng khát vọng sống đẹp, sống có ích cho Tổ quốc./.
